Stille nacht, heilige nacht

Geschiedenis en achtergrond van het ontroerende kerstlied;
Stille nacht! Heilige nacht!

Het lied Stille nacht! Heilig nacht! Gezongen door de Wiener Sängerknaben, klik hier
Meer stukken staan op de website van het Stille nacht museum in Hallein.

Het was 24 december van het jaar 1818, toen de toenmalige hulppriester Joseph Mohr aan de schoolmeester Franz Xaver Gruber een gedicht overhandigde, met het verzoek om hier een passende melodie bij te schrijven voor 2 solisten, een koor en gitaarbegeleiding.

Zo schreef Franz Xaver Gruber in 1854 in de ‘Authentische veranlassung’ over de ontstaansgeschiedenis van het kerstlied ‘Stille nacht! Heilige nacht!
Het kerstlied dat 205 jaar geleden voor de eerste keer in de St. Nikola Kirche in Oberndorf bij Salzburg klonk en later de hele wereld veroverde.

Alles begon in het Salzburgerland in Oostenrijk

Gruber en Mohr kende elkaar al een tijdje, toen het tot deze gedenkwaardige uitvoering kwam tijdens kerst 1818.
Mohr had zijn tekst aan Gruber gegeven met het verzoek hier muziek voor te schrijven.
Zo zaten ze, alleen met gitaar en 2 stemmig, naast het altaar in de St. Nikola Kirche in Oberndorf en zongen ze voor het eerst het kerstlied.

Een historische terugblik

Talrijke romantische verhalen en legenden doen de ronde over het ontstaan van het lied; Stille nacht! Heilige nacht!
In werkelijkheid werd het lied geschreven in een tijd die beheerst werd door economische achteruitgang en nood na de Napoleontische oorlogen.
Het prinsaartsbisdom had zijn zelfstandigheid verloren en een deel van Salzburg werd zelf aan Beieren toegekend.
De grootste deel bleef echter bij Oostenrijk.

Voor Oberndorf had deze deling grote gevolgen. De rivier de Salzach, die al eeuwen voor het transport van zout werd gebruikt en economische welvaart bracht in Oberndorf, werd nu de nieuwe staatsgrens en werd Oberndorf van haar stadscentrum Laufen gescheiden.

De scheepvaart, schippers en de hele gemeenschap gingen daardoor onzekere tijden tegemoet.
Precies tijdens deze omstandigheden krijgt de tekst in vers 4, van Stille nacht! Heilige nacht!, een bijzondere betekenis; deze drukt het grote verlangen naar vrede uit.

In deze crisisjaren kwam Mohr naar Oberndorf, na zijn vorige standplaats Mariapfarr im Lungau, dat ook onder de aftocht van de Beierse bezettingstroepen geleden had.
Zoals we weten schreef in Mariapfarr im Lungau al zijn tekst voor Stille nacht! Heilige nacht! Het wordt echter pas voor het eerst gezonden in 1818.
Joseph Mohr was de tenor en deed de gitaarbegeleiding en Gruber de bas.

Het leven en werk van Jospeh Mohr

Joseph Mohr werd op 11 december 1792 geboren als buitenechtelijk kind geboren in Salzburg.
Zijn voorouders kwamen uit Mariapfarr im Lungau en Hallein.
Hij woonde met zijn moeder en broers en zussen in armoedige omstandigheden in de Steingasse op nummer 31 in Salzburg.
Hij kon toch, dankzij de hulpprediker van het Domkoor, het gymnasium in Salzburg bezoeken. Tegelijkertijd was hij zanger en violist in het Universiteitskoor van het Benedictijnenklooster St. Peter.

In 1811 ging hij naar het priesterseminar wat hij in 1815 afsloot met de priesterwijding.
Mohr’s eerste officiële dienstbetrekking was in Mariapfarr im Lungau, waar hij als hulppriester werkte en het gedicht Stille nacht! Heilige nacht! schreef.
Vanwege zijn slechte gezondheid ging hij terug naar Salzburg en trad in hetzelfde jaar aan in Oberndorf. Hier kruisten de levensweg van Mohr en Gruber elkaar.
In de kerstnacht van 1818 lieten zij voor het eerst dit lied klinken.

In 1819 verlaat Mohr Oberndorf weer. Hij veranderde vaak van standplaats, tot hij in 1827 uiteindelijk in Hintersee terechtkwam waar hij voor het eerst geheel zelfstandig en parochie mocht leiden.
Na tien jaar vertrok Mohr weer en ging naar Wagrain, daar deed hij veel aan sociaal werk. Hij nam het initiatief om een school te bouwen en bekommerde zich om de armen, hij bouwde armenzorg op in Wagrain.

Op 04 december 1848 stierf hij in Wagrain aan tuberculose.

Het leven en werk van Franz Xaver Gruber

Hij zag op 25 november 1787 in Hochburg-Ach (Opper Oostenrijk) het levenslicht.
Al heel jong had hij een passie voor muziek, maar tot zijn 18e jaar was hij, net zoals zijn vader, werkzaam als wever.
Met toestemming van zijn vader mocht hij toch de opleiding volgen tot leraar en zo trad hij in 1807 in dienst als leraar, koster en organist in Arnsdorf.
Nog voordat hij zijn dienstbetrekking aannam trouwde hij met de weduwe van zijn voorganger. Ze hadden samen twee kinderen die op jonge leeftijd zijn gestorven.

In 1816 trad Gruber ook in dienst als organist van de nieuw opgerichte parochie in Oberndorf, waar hij voor de eerste keer Joseph Mohr ontmoette.
Op kerstdag componeerde hij de melodie voor het gedicht van Joseph Mohr; Stille nacht! Heilige nacht!
Hij beschreef het lied als een ‘eenvoudige compositie’.

Na de dood van zijn eerste vrouw in 1825 trouwde hij met een voormalige leerling van hem, met wie hij 15 jaar samen leefde.
Uit dit huwelijk werden 10 kinderen geboren, waarvan er maar 4 volwassen werden.
Nadat overplaatsing naar Oberndorf niet werd toegestaan en hij onenigheid kreeg met zijn adjunct, verliet hij in 1829 Arnsdorf en Oberndorf.

Franz Xaver Gruber trad in hetzelfde jaar in dienst als leraar en koster in Berndorf.
In 1833 werd hij koordirigent in Hallein, destijds de 2e grootste stad van het Salzburgerland.
In 1835 volgde Grubers benoeming tot leider van het koor en organisten van de Pfarrkirch in Hallein.
Zo kon hij zich hoofdzakelijk met muziek bezighouden en ook koorleden opleiden.

In 1841 stierf Grubers tweede vrouw tijdens de geboorte van hun laatste kind, dat ook tijdens de geboorte overleed.
Een jaar later trouwde hij met de vriendin van zijn tweede vrouw.

Gruber schiep een omvangrijk muzikaal werk.
Op 30 december 1854 schreef in Hallein de ‘Authentische Veranlassung’, nadat hij via een omweg, de vraag hem bereikte, van de Koninklijke-Pruisische Hofkapel in Berlijn over de herkomst van het kerstlied.
Zijn familie steunde heb bij al zijn werk.
Zijn zoon Franz richtte in 1847 een zangverniging op en in 1849 de Halleiner Liedertafel.
Zijn zoon Felix volgde Franz Xaver Gruber, na zijn dood op 07 juni 1863, op als koorregent.

Het lied gaat de wereld over

Hoe kon het lied uit het kleine Oberndorf de hele wereld veroveren?

Een paar toevalligheden hebben daarbij geholpen. Volgens overleveringen was er een orgelbouwer, Carl Mauracher uit Fügen/Zillertal, die in het jaar 1824/25 bezig was met de bouw van een nieuw kerkorgel in de St. Nikola Kirche van Oberndorf, en het lied naar het Zillertal bracht.
In het Zillertal woonden twee bekende zingende families, de familie Rainer en Strasser, zij hebben het lied in Europa verspreid tijdens de vele optredens.
In 1832 werd het lied voor het eerst gedrukt op papier. Er verscheen een muziekboek met de titel ‘Vier ächte Tiroler Lieder’.
Het was behoorlijk verandert en zonder de namen te noemen van de schrijver en componist.
Al sinds midden 19e eeuw is het lied vertaald, en gedrukt, in de Engelse taal.

In het Salzburgerland brak het kerstlied pas door na opname in het officiële kerkboek, dat was in 1866.

Tijdens de eeuwwisseling werd – ‘Stille nacht, heilige nacht’- verspreid door zowel katholieke als protestante missionarissen, gezongen op alle continenten.

Wereldwijd

Vandaag de dag is bekend dat het lied vertaald is in meer dan 300 talen en dialecten.
In 2011 werd het lied op de immaterieel cultureel erfgoedlijst van Unesco geplaatst.

Kerstlied of vredeslied?

Stille nacht! Heilige nacht! is niet zomaar een kerstlied.
Anders dan bij andere advents- en kerstliederen, heeft het ook een bijzondere betekenis wat direct te maken heeft met vrede.
Het gevoel van vrede wat je ook op kerstavond zo goed kunt voelen.
Maar los van de betekenis van een familiefeest en feest voor christenen op de hele wereld, ook de door Gruber gecomponeerde melodie klinkt heel vreedzaam.

Placide Domingo zei eens:
“Ik denk, ‘Stille nacht! Heilige nacht! is als wereldvredeslied voorbestemd, zoals nauwelijks een ander lied hier op aarde.

Interessante wetenswaardigheden over Stille nacht! Heilige nacht!

Het lied staat op de immaterieel cultureel erfgoedlijst van Unesco
Op 24 december 1914 – midden tijdens de 1e Wereldoorlog – hadden de soldaten een korte wapenstilstand aan het westelijk front, een vredige kerstavond, die als ‘kerstvrede’ de geschiedenis in ging. Het kerstlied werd in de loopgraven gezongen.
De opname van Bing Crosby uit 1935 werd tot 2003 naar schatting 10 miljoen keer verkocht.
Op 24 december om 17.00 uur komen elk jaar duizenden mensen uit verschillende landen in Oberndorf bij Salzburg samen om het lied in zijn oorspronkelijke versie te zingen. Dit wordt sinds 2002 live op internet uitgezonden.
Het oorspronkelijke kerkje bestaat niet meer, het was een bouwval geworden. Op deze plaatst staat nu de ‘Stille nacht kapel’.